گرمای جنگ سرد درقطب شمال
گرمای " جنگ سرد " درقطب شمال
قطب شمال همیشه منطقه ی همکاری بوده است. حتی دراوج جنگ سرد ، آمریکا وروسیه درباره ی مسائلی چون حفاظت ازاکوسیستم قطبی وتخریب محیط زیست، به همکاری علمی می پرداختند. حتی درپی فرپاشی اتحاد شوروی نیزدوطرف به این همکاریها ادامه دادند وپیمان " سرشماری بلندمدت روسی-آمریکائی قطب شمال " (RUSALCA) راامضاء کردند وچند پروژه علمی رادرمنطقه به پیش بردند.این همکاری تاسال 2015 کم وبیش ادامه داشت تااینکه باالحاق کریمه به روسیه وتشدید خصومت ورقابت میان دوطرف، بتدریج کاهش یافت ومتوقف گردید. درپی جنگ اوکراین ، روابط روسیه وغرب درسراسرجهان ، ازجمله قطب شمال ، به پائین سطح خود دردوران پس ازجنگ سرد رسید.
درسال1996 ، هشت کشورحوضه ی قطب شمال ( کانادا ، دانمارک ، فنلاند ، ایسلند ، نروژ، روسیه ، سوئد وآمریکا ) ، " شورای قطب شمال" (Arctic Council) راتشکیل دادند. درواقع ، این پروژه ازسال 1989 کلید خورد. دراین سال ، فنلاند پیشگام بحث درباره ی محیط زیست قطب شمال گردید. در این بحث ، همه ی کشورهای حوضه ی قطب شرکت کردند. حاصل این ابتکار، صدور " بیانیه رووانیمی" (Rovaniemi declaration) بود که درآن ، برتشکیل " شورای قطب شمال " جهت تدوین استراتژی حفاظت ازاکوسیستم قطب تاکید می شد. درآن زمان ، نگرانی این کشورها ازتاثیر " آلودگیهای جهانی " برمحیط زیست قطب بود وهنوز جهان با پیامدهای ذوب شدن یخهای قطبی بدرستی آشنا نشده بود. اما ، دیری نگذشت که تحقیقات " شیاندونگ ژانگ " (Xiandong Zhang) و "جان والش "(John Walsh) درسال2006 ونیزانتشار گزارش چهارم " پنل بین دولتی تغییرات آب وهوائی " درسال2007 ، برابعاد مختلف این فاجعه ، روشنی بخشید. دراهمیت زیست محیطی قطب شمال ، همین بس که یخهای قطبی ، ضمن اینکه نور وگرمای خورشید رامنعکس می کنند ، همچون انباری عظیم ، کربن موجود درزمین را نیزذخیره کرده وبه سرد شدن زیست کره کمک می نمایند. لذا ، ذوب یخهای قطبی ، جهان را باخطری بزرگ روبرو می سازد.از دهه ی 1980 تاکنون ، قطب شمال 40 درصد ازذخائریخی خود رااز دست داده است واکنون باسرعتی معادل 4 برابر دیگرنقاط دنیا ، گرم می شود. اگرچه ذوب یخهای قطبی ، به گشوده شدن مسیرهای تجاری جدید وتوسعه ی اقتصادی جهان کمک می کند. اماروند گرم شدن زمین رانیز سرعت می بخشد. بنابراعلام " مرکز ملی داده های یخ وبرف " در کلرادو ، میانگین دمای آب اقیانوس منجمد شمالی درتابستان گذشته ، نسبت به 20 سال منتهی به 2020 ، یک تا چهاردرجه ی سانتیگراد افزایش نشان داد وبرای نخستین باردرتاریخ ، مسیرهای تجاری شمالغرب کانادا ونیزمسیرهای دریای شمال ، درتابستان گذشته خالی ازیخ گردید. معهذا ، آب شدن ذخائریخی قطب شمال ، موجب بالا آمدن آب دریاها به میزان 6 متر می گردد که زیر آب رفتن جزائر وسواحل فراوانی رابدنبال دارد. دراین صورت، آب وهوای بخشهائی از خاورمیانه ، آفریقا وآسیا ، آنقدرگرم می شود که این مناطق ، عاری ازسکنه می گردند. طوفان ، سیل ، آتش سوزی وخشکسالی ، بخشهای بزرگی ازجهان رافرامی گیرد. شورای قطب شمال تحقیقات فراوانی رادراین باره وراههای توسعه ی قطب شمال ، انجام داده است. دراجلاس وزارتی 2021 این شورا درریکیاویک( ایسلند) که باشرکت اعضاء و12 کشورناظر برگزارشد. امایک هفته پس ازآغاز جنگ اوکراین ، اعضای شورا دراعتراض به حضورروسیه ، آنراتحریم کردند. چند ماه بعد ، درژوئن 2022 ، هفت عضو شورای قطب شمال تصمیم گرفتند راه خود راازروسیه جداکرده وکارشورارا بدون این کشوردنبال کنند. بدین ترتیب ، به موازات سرعت گرفتن آهنگ ذوب یخهای قطبی دراثرگرما ، برشدت سرما درروابط کشورهای حاشیه ی قطب ، افزوده شد. ازوقتی که جنگ اوکراین آغازشد، همه ی مسائل زیست محیطی ( اعم ازتنوع زیستی ، تغییرات آب وهوائی وآلودگی اکوسیستم قطب ) تحت الشعاع مسائل ژئوپولتیک قرارگرفت وتقریباً متوقف شد.
اما تنشهای ژئوپولتیک درقطب شمال ، باجنگ اوکراین آغازنشد. ازیک دهه قبل ، این هشت کشور تلاش می کردند تابرنفوذ وحضورخویش درقطب شمال بیفزایند تابتوانند ازذخائر غنی آن(مواد معدنی ، فلزات وسوختهای فسیلی) که درمنطقه ای به وسعت 21 میلیون کیلومترمربع گسترده شده بود ، بهره مند گردند. برآورد می شود که 22 درصد ازذخائر کشف نشده ی نفت وگازجهان درقطب شمال باشد. 90 میلیارد بشکه نفت و1670 تریلیون مترمکعب گاز ، زیریخهای قطبی مدفون شده که مواد معدنی کمیاب وارزشمند رانیزباید به آن افزود. اما اکتشاف وبهره برداری ازاین ذخائر، بسیارگران تمام می شود. جذاب ترازنفت وگاز، معادن کمیابی است که مانند " نئودیمیوم "(Neodymium) که ازآن درساخت خازن وموتورالکتریکی استفاده می شود و " تربیوم" (Terbium) که درلیزر ومغناطیس کاربرد دارد، درسراسر منطقه ، ازگرینلند تاخلیج " کولا "(Kola) پراکنده می باشد وارزش ذخائرآنها ازیک تریلیون دلارفراترمی رود. همه ی کشورهای حوضه ی قطب شمال ، برای بهره مندی ازاین ذخائر ارزشمند که دراعماق یخ مدفونند ، ازهم سبقت می گیرند. مالکیت برخی ازاین مناطق زرخیز، مورد اختلاف قراردارد. مثلاً منطقه ی " لومونوسف" (Lomonosov) مورد اختلاف روسیه ، گرینلند ، دانمارک وکانادا قراردارد. ازآنجائیکه نیمی ازسرزمین قطبی ، متعلق به روسیه ونیم دیگرآن متعلق به 8 کشور دیگرمی باشد ، لذا ، کنوانسیون قانون دریاها ی سازمان ملل متحد درمورد آن صدق می کند که به امضای 168 کشورجهان رسیده است. به موجب این کنوانسیون ، حاکمیت کشورهای ساحلی ، به آبهای سرزمینی آنها محدود می شود که 12 مایل دریائی ازخط ساحلی می باشد. کشورهای منطقه همچنین می توانند تا200 مایل دریائی ازسواحل خود رانیز " منطقه ی انحصاری اقتصادی " اعلام نمایند. بخش بزرگی از منابع ارزشمند طبیعی قطب شمال ، درهمین محدوده قراردارد. بدین ترتیب ، بهره مندی ازاین منابع ، درحیطه ی اختیارات کشورهای منطقه می باشد وربطی به کنترل چند جانبه ی شورا ندارد. معهذا، شورای قطب شمال اعلام کرده که " بسترعمیق دریا ، میراث مشترک بشریت است وبهره برداری ازآن نیز باید به نفع کل بشریت ، صرفنظر از موقعیت جغرافیائی باشد. " سازمان بین المللی بستردریاها "(ISA ) که زیر نظرسازمان ملل متحد قراردارد ، براجرای مصوبات شورای قطب شمال نظارت می کند. کمیسیون حقوقی وفنی این سازمان، اجلاس کینگستون(Kingeston) درجامائیکا ، قانون بهره برداری ازمعادن بستردریاها راتصویب کرد. برخی ازاعضای این کمیسیون رانمایندگان شرکتهای معدنی واکتشافی تشکیل می دادند. این قانون، با " قانون قطب جنوب " مصوب سال 1959 ، که هرگونه اکتشاف وبهره برداری ازمعادن ناحیه ی قطبی راممنوع اعلام می کند، منافات دارد وممکن است به برخورد شرکتها وقدرتهای بزرگ برسربهره برداری ازاین منابع منجر گردد تاجائیکه برخی کارشناسان آنرا " جنگ سرد جدید" نامیده اند که یک طرف آن به ناتو ورهبری آمریکا وطرف دیگربه روسیه وچین ختم می شود. این رقابت اکنون به نظامی شدن منطقه ی قطب شمال انجامیده است. آمریکا ازاین نگران است که آزادی کشتیرانی درمنطقه ، توسط روسیه محدود شود واین کشور، به ساخت تاسیسات نظامی جدید وآزمایش سلاحهای پیشرفته درقطب شمال بپردازد. این کشور همچنین ازعلاقه ی وافرچین به قطب شمال نگران است.
تقریباً همه ی اعضای شورای قطب شمال ، درمنطقه ی قطبی پایگاه دارند. رقابت این کشورها هنگامی آغازشد که دانشمندان روسی درسال 2007 ، یک پرچم تیتانیومی را بربسترقطب شمال ودرعمق 4302 متری آن نصب کردند. البته آنها بعداً اعلام کردند که انگیزه ی اینکار، انجام تحقیقات علمی وابرازنگرانی ازتغییرات اقلیمی درقطب شمال وجلب توجه جهانیان به آن بوده است. اما روسیه ازسال 2014 ، باتشکیل فرماندهی شمال ، ضمن احیای سایتهای نظامی شوروی ، به احداث تاسیسات جدید نظامی درمنطقه مبادرت ورزیده است. زیردریائی هسته ای که روسیه برای عملیات درمناطق قطبی تدارک دیده، قادربه حمل پهباد وموشکهای مافوق صوت است. این موشکها می توانند باعبورازفرازقطب شمال ، آمریکا را درکمترین زمان ممکن هدف قراردهند.. علاوه برملاحظات نظامی ، روسیه ازاتصال اقیانوسهای اطلس وآرام ازطریق قطب شمال منتفع می گردد. این مسیر ، درتابستان کاملاً باز وعاری ازیخ است ودرزمستان نیز به کمک یخ شکنهای روسی قابل تردد می باشد. مسیردریائی ژاپن به اروپا ازطریق قطب شمال ، به 10 روزکاهش می یابد درحالیکه این سفرازطریق کانال سوئز 20 روز وازطریق دماغه ی امید نیک 30 روزبه طول می انجامد. درواقع ، دهه هاست که آمریکا درقطب شمال حضورنظامی دارد. پایگاه هوائی Tule درگرینلند دردهه ی 1950 برپا گردید. درآنزمان ، گرینلند مستعمره ی دانمارک بود وباپیوستن دانمارک به ناتو ، پایگاه مزبور دراختیارارتش آمریکا قرارگرفت. دیگرکشورهای حوضه ی قطب شمال نیز از دیرباز دراین منطقه حضورنظامی داشته اند ودرسالیان اخیر، این حضورراتقویت کرده اند. مثلاً کانادا ، اکنون سرگرم توسعه ی پایگاه دریائی Nanisivik است که تاپایان سال 2023 به بهره برداری می رسد. روسیه نیزپایگاه هوائی Nagurskoye وپایگاه هوائی Temp رابازگشائی ونوسازی کرده است.
شورای قطب شمال ، ازمعدود نهادهای چند جانبه ای است که ارتباط میان قدرتهای حاضر درقطب شمال رابرقرارمی نماید. اکنون از 7 عضو شورا، 5 کشور عضوناتو می باشند ضمن اینکه روند عضویت دوکشوردیگر ( سوئد وفنلاند) نیزجریان دارد. بدین ترتیب ، ناتو درعرصه ی تصمیم سازی قطبی ، دست بالا رادارد وعملاً جای شورای قطب شمال راگرفته است. " مرکز عملیات آب وهوای سرد" این پیمان در نروژ ، نقش اصلی را دراین امرایفاء می نماید. این کشورها ، هردوسال یکبار، به مانورنظامی درقطب شمال دست می زنند. درسال 2019 ، " مایک پومپئو " وزیرخارجه ی وقت آمریکا ، باشرکت دراجلاس شورای قطب شمال درفنلاند ، چین رامسئول صدماتی معرفی کرد که به محیط زیست قطب شمال وارد شده است درحالیکه چین ، هیچ ساحلی درقطب شمال ندارد وفقط پروژه ی " راه ابریشم قطبی" رادراین منطقه دنبال می کند که هدف آن اتصال شرق آسیا ، اروپای غربی وآمریکای شمالی ، ازطریق قطب شمال است. محوراین طرح را مسیرهای کشتیرانی قطب شمال تشکیل می دهد که می توانند جایگزین مسیر دریای جنوبی چین – تنگه ی مالاگا –کانال سوئز گردد. چین اکنون سرگرم ساخت بزرگترین کشتی یخ شکن دنیا برای این پروژه می باشد. وزارتخارجه ی چین در سند سفیدی که منتشر کرده پروژه ی "راه ابریشم قطبی" رابازوی شمالی پروژه ی " یک کمربند، یک راه " نامیده است. دراین سند آمده است که باتوجه به اهمیتی که قطب شمال برای جهان دارد، مدیریت این منطقه باید برعهده ی جامعه ی بین المللی گذاشته شود. دبیرکل ناتو ، چندی پیش ، سرمایه گذاری دهها میلیارددلاری چین دربخش انرژی ، زیرساخت وتحقیقات وتوسعه ی قطب شمال را چالشی برای امنیت منطقه عنوان کرد. معهذا ، تاکنون هیچ شاهدی دال برفعالیتهای مخرّب این کشوردرقطب شمال ویامسیرهای منتهی به قطب ، ارائه نگردیده است. مواضع خصومت آمیز درقبال چین وروسیه ، بخشی ازسناریوی جنگ سردی است که آمریکاازچندی پیش درمنطقه ی قطب شمال آغازکرده است. کمترازیک ماه بعد ازشرکت پومپئو دراجلاس فنلاند ، وزارت دفاع آمریکا ، استراتژی این کشوررا در قطب شمال منتشرنمود که درآن بر " محدود سازی توانائیهای چین وروسیه درتبدیل منطقه به کریدور رقابت " تاکید می شد. ازآن زمان تاکنون ، نقشه ی ژئوپولتیک قطب، دستخوش تغییرگردیده است. بنابراین وقتی درباره ی قطب شمال سخن به میان می آید ، علاوه برملاحظات آب وهوائی وزیست محیطی ، باید ملاحظات دیپلماتیک وژئوپولتیک رانیزمدّ نظرقرارداد.
دراکتبر2022 ، ریکیاویک میزبان اجلاس سالانه ی شورای قطب شمال بود که همه ی اعضاء باستثنای روسیه درآن شرکت داشتند. این اجلاس ، به ریاست رئیس جمهورفاسد ایسلند برگزارشد که نامش دررسوائی معروف به" اسناد پاناما" آمده است. دراین اجلاس ، آدمیرال هلندی که ریاست کمیته ی نظامی ناتو رابرعهده داشت، خواستار حضورقوی تر این اتحادیه درقطب شمال به منظورکنترل فعالیتهای چین وروسیه گردید. اوگفت که راه ابریشم قطبی ، فقط پوششی برای تدارک تاسیساتی است که دسترسی سریعترنیروی دریائی چین رابه قطب شمال ازطریق اقیانوسهای اطلس وآرام میسّرساخته و موجب حضور زیردریائیهای این کشور درناحیه ی قطبی می گردد. سفیر چین درایسلند ، به اظهارات آدمیرال هلندی چنین پاسخ داد : " سخنان شما مالامال ازتکبّر وتوهّم است. قطب شمال منطقه ی همکاری است نه تنازع. قطب شمال ، نقشی کلیدی درآب وهوای زمین دارد وهمه ی کشورهای جهان باید درحفاظت ازآن مشارکت داشته باشند." معهذا، آهنگ اجرائی طرحهای راه ابریشم قطبی ، بویژه پس ازجنگ اوکراین ، کند شد وبرخی ازطرحهای مهم پیش بینی شده دراین پروژه ، بلااجراء مانده اند که مهمترین آنها عبارتند از : احداث راه آهنی که شمال فنلاند ونروژ رابه یکدیگرمتصل می کند؛ پروژه ی اکتشاف وبهره برداری ازمعادن اورانیوم وفلزات گرابهای منطقه یKuannersuit گرینلند ؛ پروژه ی گازمایع آلاسکا ؛ خرید معدن طلا در Nunavut ؛ احداث خط مخابراتی زیردریائی ازطریق دریای شمال برای اتصال آسیا به اروپا ؛ واحداث تونلی که استونی رابه فنلاند متصل می کند. درعین حال ، جوامع بومی منطقه ، ازهمه ی این تحولات برکنارمانده اند وحتی یکبارازایشان برای شرکت درشورای قطب شمال دعوت بعمل نیامده است درحالیکه این جوامع ، بسیارسازمانیافته ومنسجم می باشند. " انجمن بومیان شمال " ، " شورای سامی" (Saami council) ، و " شورای قطبی اینویت "(Inuit circumpolar council)، ازمهمترین سازمانهای بومیان قطب شمال می باشند. خفه کردن صدای بومیان ثطبی ، انسان رابه یاد این شعر یکی ازشاعران برجسته ی بومی قطب می اندازد :
می توانی صدای زندگی رابشنوی
ازلابلای غرّش این رود خروشان
وازمیان زوزه ی این باد سرکش !
این تمام آن چیزی است که می خواهم بگویم
- وبس .
منابع ومآخذ
1)the winds of the new cold war are howling in the Arctic circle , www.thetricontinental.org
2)A new cold war is heating up the Arctic , www.minigweekly.com
3)the melting Arctic and raising tensions among Arctic nations , www.visionofhumanity.org
4)the rise and fall of polar silkroad , www.thediplomat.com
5)Vijay Prashad , the united states is waging a new cold war , www.thetricontinental.org
کمک مالی به کارت بانکی شماره8732-9635-9973-6037