خزر کوچک می شود
"خزر" کوچک می شود
(بحثی درباره ی نوسانات آبی دریای خزر)
پس ازفروپاشی اتحاد شوروی دراوائل دهه ی 1990 ، کشورهای مستقل حاشیه ی خزر ، بزودی به ضرورت هماهنگ سازی استراتژیهای خود درزمینه ی بهره برداری وتوسعه ی منابع انرژی وزیرساختهای حمل ونقل حوضه ی خزر پی بردند. درواقع ، ازآنجائیکه دریای خزر ، بزرگترین حوضه ی آبی بسته ی جهان است و نوسانات سطح آب درآن ، مستقیماً برپروژه های صنعتی وحمل ونقل کشورهای ساحلی تاثیرمی گذارد ، لذا کنترل آن ، به یک مسئله ی فرامرزی تبدیل شده که مطالعات واقدامات گسترده ای رامی طلبید. این مهم تاکنون ، توسط برخی مراکزعلمی منطقه ( بویژه روسی) وجهان ، مورد مطالعه قرارگرفته است. اما علل تغییرات زیست محیطی دراین منطقه ازجهان ، هنوز بدرستی معلوم نیست. طی دوقرن گذشته ، ایستگاههای تحقیقاتی "ماخاچکاله "(Makhachkala) در روسیه ، "شوچنکو" (Shevchenko) درقزاقستان ، "باکو" (Baku) درآذربایجان ، "ترکمن باشی" در ترکمنستان ، و "انزلی" (Anzali) درایران ، تحقیقاتی تاریخی درباره ی سطح آب دریای خزر انجام داده اند که همگی حاکی ازتعمیق بحران زیست محیطی درحوضه ی خزرمی باشد.
دریای خزر(Caspian sea) بزرگترین دریاچه ی جهان است که درمنطقه ای میان آسیا واروپا قراردارد. این دریاچه را ازآنرو دریا می نامند که اولاً ابعاد آن آنقدر بزرگ است (438000 کیلومترمربع) که به دریا می ماند وثانیاً ، لایه ی بسترآن ، ازنوع بستراقیانوسهاست که بازمانده ی بستراقیانوس"تتیس" (Tethys-اقیانوسی باستانی که اروپای جنوبی راازآفریقای شمالی امروز جدامی کرد) می باشد. سطح آب دریای خزر، متغیّراست ودرحال حاضر تقریباً 29 مترپائین ترازسطح دریاهای آزاد است. آبشناسان جهان، اکنون ازخود می پرسند که آیا خزر به سرنوشت "آرال" (Aral) دچارنخواهد شد ؟ دیده بان جهانی آب، که وابسته به سازمان هوا-فضای آمریکا(NASA) است ، بااستناد به داده های راداری فرازیاب (radar altimetry data) که ازماهواره های مختلف جمع آوری شده ، تغییرات سطح آب دردریای خزر را ازاواسط دهه ی 1990 تا کنون به تصویر کشیده است. براین اساس، تغییرسطح آب خزر ، بعلت طغیان رودخانه ها ، تغییرات آب وهوائی ، تغییرترکیب شیمیائی آب ، سونامی ، جزرومد ، رسوبات آتشفشانی ، ومخازن آبی حوضه ی آن می باشد. 130 رودخانه ی بزرگ وکوچک به خزر می ریزند وتراز آبی این دریا(80 درصد) ، توسط همین رودخانه ها تنظیم می گردد. بیش از 85 درصد این تراز ، وابسته به آب رودخانه ی " ولگا " (Volga) می باشد. به ادعای وزارت محیط زیست ومنابع طبیعی جمهوری آذربایجان، حجم ورودی آب به دریای خزر درسالیان اخیر، دستخوش تغییراتی بزرگ گردیده است. گزارشهای منتشره حاکی از کاهش سطح آب دریای خزر به میزان یک متر درسالیان اخیرمی باشد برآورد می شود که این کاهش ، تاپایان قرن بیست ویکم ، به 9 تا 18 متربرسد ودرآنصورت ، خزر یکچهارم کوچک می شود. در شرائطی که سطح آب دریاها واقیانوسها ، بعلت گرم شدن هوا و وذوب شدن یخهای قطبی درحال افزایش است ، سطح آب دریای خزر روبه کاهش می باشد. کاهش آب خزر ، بویژه برای کشورهای بالادستی این دریاچه ، یعنی روسیه وقزاقستان ، خطرناک است و وچالشهای مهم بندری ، ناوبری دریائی ، وزیست محیطی متعددی را ( بویژه درزمینه ی مناطق حفاظت شده وتالابها) دربرابراین کشورها قرارمی دهد. علت این امر ، فرآیندهای آب وهوائی است که درمنطقه ی وسیع خزر( حدود 20 درصد نیمکره ی شمالی ) جریان دارند. در3500 سال اخیر، سطح آب دریای خزر ، 15 مترتغییرکرده درحالیکه میزان این تغییر در200 سال اخیر، حدود 5/3 متربوده است. میزان بارندگی درحوضه ی خزر، متفاوت است وبخش عمده ی آن درناحیه ی جنوب غربی این دریا متمرکز است که حدود 1700 میلیمتر درسال می باشد. میزان بارندگی درحوضه ی شمالی وشرقی خزر، بسیارنازل است واز 100تا 200 میلیمتر درسال تجاوزنمی کند. درسواحل غرب میانه ی خزرنیز میزان بارندگی 400-200 میلیمتر درسال می باشد. درسواحل شمالی ، بین ماههای نوامبرومارس ، ودرسواحل جنوبی ، بین دسامبروفوریه ،برف می بارد.(1)
ازسال1995 ، افزایش سطح آب خزر متوقف شد وروند کاهشی آن آغازگردید. اوج این کاهش درسال 2010 بود که بخشهای شمالی دریا ، باخشکسالی شدید روبرو گردید. این درحالیست که بخش عمده ی آبی که ازولگا به خزرمی ریزد ، راهی شمالغرب ومیانه ی خزر می شود وسیکل های آبی واچرخه (anticyclonic water cycles) ایجاد می نماید که قدرت آن درتابستان بیشتراززمستان است. وزش باد وایجاد موج دراین پدیده موثر است. علاوه برباد ، فرونشست بستردریا ، تغییروضعیت سواحل ، اختلاف دمای آب دربخشهای مختلف دریا وآب رودخانه هائی که به دریا می ریزند ، درایجاد موج وسیکلهای واچرخه ، موثر می باشند. رسوبات آتشفشانی درحوضه ی جنوبی خزر بیشتراست وحدود 500 تپه ی آتشفشانی تاکنون دراین منطقه کشف شده که خود رابه شکل جزیره ، بریدگی وتپه های زیرآبی نشان می دهند. برخی ازاین جزائر ، به مرورزمان با آب شسته می شوند وازبین می روند واین امر، تشخیص میزان تاثیر این پدیده برسطح آب دریارادشوارمی سازد. معهذا براساس یافته های تاریخی ، دیرینه شناسی وباستانشناسی ، میزان تغییر سطح آب دریای خزر درسه هزارسال اخیر ، حدود 15 متربوده است که دربرخی مطالعات ، تا29 مترنیزافزایش یافته است. نخستین کنترل ابزاری سطح آب خزر، درسال 1873 درایستگاه باکو انجام گرفت که امروزه اینکار ازطریق 15 ایستگاه زمینی مستقر درحوضه ی دریاانجام می شود. براساس داده های این ایستگاهها ، سطح آب دریای خزر درسال 2021 ، نسبت به سال 1995 ، حدود 9/1 مترکاهش یافته است. این برآورد، توسط داده های ماهواره ای نیزتایید شده است. البته سطح آب خزر ، بصورت فصلی نیزتغییر می کند. تغییر سطح آب خزر ، نه فقط بدلائل اقتصادی ، زیست محیطی وژئوپولتیک ، بلکه ازنظرمنطقه ای وجهانی نیز حائزاهمیت می باشد. دمای هوای حوضه ی خزر ومیزان بارندگی آن ، ازهمین دریا تاثیرمی پذیرد. همچنین دریای خزر ، ازطریق رودباد(jet stream- جریان هوا باسرعت بالا) برجریانات آب وهوائی منطقه وکل زیست کره تاثیرمی گذارد.
ازسوی دیگر ، کاهش ذخائر غذائی حوضه های ساحلی خزر، وبه تبع آن افت ماهیگیری نیز ازتبعات کاهش آب دریای خزر می باشد. کاهش سطح آب خزر، ازعمق ووسعت دلتای ولگا ، که محل تخم ریزی وتغذیه ی ماهیهای خاویاراست ، می کاهد وبه پوشش گیاهان آبزی این مناطق آسیب جدّی وارد می کند. لذا ، تخم ریزی ماهیها مختل وناوبری دریائی نیزدچاراختلال می گردد. درنتیجه ، صنعت شیلات کشورهای حوضه ی خزر تضعیف شده وباکاهش سطح آب درکانالهای آبی متصل به خزر، بویژه ولگا وسواحل شمالی دریا ، بتدریج ناوبری دریائی متوقف می شود. دردورقبلی کاهش سطح آب خزر(1977-1930) ، کاربه جائی رسید که کمیته ی مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی، حتی مسئله ی انتقال آب ازرودخانه های سیبری به دریاچه ی آرال وحوضه ی خزر رامورد بررسی قرارداد وبخش عمده ای ازبودجه ی عمرانی کشوردرسال 1976 رابه آن اختصاص داد. کنگره ی 26 حزب کمونیست شوروی نیزاین طرح راتایید کرد. اما درسال 1978 ، ناگهان ورق برگشت و وسطح آب خزر روبه افزایش گذاشت. اگرچه بخش بزرگی از سواحل خزر زیرآب رفت اما سطح آب هیچگاه به سطح سابق نرسید. افزایش سطح آب خزر از1978 تا 1995، غیرمنتظره بود وخسارات سنگین اقتصادی برکشورهای ساحلی وارد آورد که بسیاربیشتراز خساراتی بود که این کشورها باکاهش سطح آب دریا متحمل شده بودند. تنها دومیلیارد دلارخسارت بر باکو وارد آمد. درواقع ، اقتصاد ومردم این مناطق ، که باسطح نازل آب خوگرفته بود ،ناگهان غافلگیرشد. بسیاری اززمینهای کشاورزی زیرآب رفت وبنگاههای اقتصادی ، همراه باسکونتگاههای بزرگ ومتوسط ، نابود شدند. خطوط انتقال برق ومجتمع های شیلات ، یانابود شدند ویا صدمه دیدند. بدین ترتیب ، پروژه ی انتقال اب ازسیبری به ولگا ، درنیمه ی راه متوقف شد. شاید تنها نتیجه ی مثبت افزایش سطح دریای خزر، افزایش عمق آبهای ساحلی وانتقال دوباره ی تخم ریزی ماهیها به دلتای ولگا بود. دراین دوره ، بیش از400 هزارهکتارازمناطق ساحلی خزر زیرآب رفت وایجاد سدهای بتونی برای جلوگیری ازسیلاب ، دردستورکارقرارگرفت.(2)
اما کاهش سریع سطح آب خزر که ازسال 1996 آغازشد ، بسیاری ازاقدامات پیشگیرانه ی کشورهای ساحلی را نیمه تمام گذاشت. تجربه ی این سالها نشان داد که تغییرات سریع سطح آب خزر ، همیشه زیرساختها ودارائیهای ملی کشورهای ساحلی راتهدید می کند. بنابراین ، مدیریت بحران باید همیشه برای رویاروئی بانوسانات ناگهانی سطح آب خزر آماده باشد وسناریوهای مختلفی رابرای آن آماده داشته باشد. خزر درطول تاریخ خود ، بانوسانات بسیاری ازاین دست روبرو بوده است که آخرین آنها ، کاهش سالانه ی سطح آب این دریا به میزان 7 سانتیمتراست که ازسال 1996 تاکنون ادامه دارد. دراین دوره ، بردمای آب خزر نیز یک درجه ی سانتیگراد افزوده شده که پیامدهای زیست محیطی بسیاری دارد که هنوز بطورکامل موردبررسی قرارنگرفته است.. حوضه های آبی بسته مانند خزر، بسیاربیشتراز حوضه های آبی باز ، دربرابرتغییر تراز آبی حساسند. اغلب تحقیقاتی که تاکنون درباره ی نوسانات ترازآبی خزر صورت گرفته ، بریک سلسله فرضیات هیدرولوژیک استوارمی باشند که تاثیر تغییرات جوّی برسطح آب دریا و حوضه ی پیرامونی آنرا ، عمده می سازند. دراین فرضیات ، تغییرسطح آب دریا ، بجای استفاده ازروشهای زلزله نگاری وتغییرات تکتونیک (Tectonic chanes- تغییرات زمین ساختی) ، توسط حجم آب اندازه گیری می شود. تغییر سطح آب دریک حوضه ی آبی بسته را نمی توان فقط بااستفاده ازیکیازاین روشها اندازه گیری کرد. چه بسا تغییرات عمده درسطح آب حوضه هائی چون خزر( مانند1940-1930 کاهش ، و 1995-1978 افزایش ) فقط باتغییرات تکتونیک قابل توضیح نباشد.
معهذا ، بسیاری ازکارشناسان ، علت اصلی نوسانات سطح آب دریای خزر رابه مقدارآبی نسبت می دهند که ازطریق رود ولگا به این دریامی ریزد. درواقع بیش از85 درصد آب ورودی به خزر ، ازطریق ولگا تامین می شود وبقیه ی آن نیز ورودی آب رودخانه های "اورال" (Ural) ، "سولاک " (Sulak) ، " سامور " (Samur) ، و " کورا " (Kura) می باشد. به نظر " کمیته ی آبشناسی وکنترل آلودگی دریای خزر" نیز ، علت اصلی کاهش سطح آب خزر ،نقصان ورودی آب ازولگا می باشد. روسیه برای حفظ سطح آب کانال ولگا – دن ونیز تامین مصارف کشاورزی خود ، حجم آب ورودی ازولگا به خزر را کاهش داده است. رود ولگا ، طولانی ترین رود اروپاست(3530 کیلومتر). درسالهای اخیر، روسیه بیش از 40 سد برروی این رودخانه احداث کرده و18 سد دیگررانیز دردست مطالعه واحداث دارد . این سدها ، مانع جریان کافی آب به سوی خزر می گردند. ازسوی دیگر ، باآغاز جنگ دراوکراین و اعمال تحریمهای سنگین وارداتی برروسیه ، این کشوربرای جبران محصولات کشاورزی وارداتی ، برتولید داخلی افزوده وآب بیشتری ازولگا رابه این امر(بویژه کشت گندم) اختصاص داده است.(3)
عکسهای ماهواره ای ، آثارکم شدن آب خزر را دراطراف خلیج گرگان وشبه جزیره ی میانکاله ، بوضوح نشان می دهند. بدلیل پسروی آب دریا، تمامی تالابهای شمال ایران درمعرض نابودی وتبدیل شدن به کانونهای گردوغبار قراردارند. اقدام روسیه درکاهش دادن شدید ورودی آب ولگا به خزر ، باروح کنوانسیون تهران ونیزکنوانسیون رامسر درحفاظت ازتالابهای بین المللی ، منافات دارد. حقوق بین الملل کیفری ، تخریب عمدی محیط زیست را درحدّ " جنایت علیه بشریت " شناخته است. دادگاه کیفری بین المللی نیز " بوم کشی " (Ecocide) راتخریب دسته جمعی گیاهان وجانوران ، مسمومیت جو یا منابع آبی آن ، وسایراقداماتی که منجربه فاجعه ی زیست محیطی می شوند ویاممکن است بشوند ، تعریف کرده است. اگرقرارباشد کشورهای حاشیه ی دریای خزر (بویژه ایران ) دراین دادگاه حاضر شوند ،مسلماً همه محکوم خواهند شد زیرا هیچیک از آنها کارنامه ی درخشانی درزمینه ی حفاظت ازمحیط زیست ندارند.مثلاً روسیه ، قبلاً باانحراف آب رودخانه های "آمودریا" و"سیردریا " ، موجب خشکیدن دریاچه ی آرال گردیده بود.
بدین ترتیب ، همانطورکه علت اصلی افزایش سطح آب خزر دردوره ی 1995-1978 ، به بارندگی سنگین درحوضه ی ولگا نسبت داده شد، علت اصلی کاهش کنونی سطح آب خزر نیزنقصان ورودی آب ازولگا می باشد. معهذا افزایش میزان تبخیر درآبهای کم عمق ساحلی نیز که ناشی ازتغییرات آب وهوائی است ، دراین امر بی تاثیر نمی باشد. درنیمه ی دوم دهه ی 1980 ، میزان تبخیر سالانه ی آب خزر 10 کیلومترمکعب بود امااکنون این رقم ، به 35 کیلومترمکعب درسال رسیده است. یک تحقیق دیگر ، 87 درصد نوسانات آب دریای خزر رابه عواملی چون میزان بارندگی ، تبخیر ، افزایش دی اکسید کربن هوا ، وورودی آب ولگا نسبت می دهد. تحقیق دیگر، نیمی ازکاهش سطح آب خزر را در دودهه ی اخیر ، ناشی ازافزایش تبخیرسطحی می داند وبقیه رانیز به کاهش بارندگی ونقصان ورودی آب ازرودخانه ها نسبت می دهد. بدین ترتیب گویا ، خزر دریک دورباطل گرفتارآمده است : تغییرات آب وهوائی – افزایش دما – کاهش سطح آب – تغییرات آب وهوائی وزیست محیطی.
کنوانسیون رژیم حقوقی خزر درسال2018 ، سطح آب این دریا را 28 مترپائین ترازسطح دریای آزاد تعیین کرد درحالیکه اکنون باگذشت 5 سال ازآن تاریخ ، رقم مزبور به 29 افزایش یافته است که پائین ترین سطح در100 سال اخیرمی باشد. عقب نشینی سطح دریا وپیشروی سواحل آن، درروسیه وقزاقستان بیش ازترکمنستان ، آذربایجان ، وایران می باشد واین امر، پهلوگرفتن کشتی ها دربنادر "آق تاو"(Aktau) ، "کوریک" ((Kuryk ، "آتی رائو" (Atyrau) درقزاقستان ، وبندر " ماخاچ قلعه " (Makhachkala) درروسیه رابا مشکل روبرو کرده است. کاهش آب خزر ، حیات مناطق حفاظت شده ی حوزه ی ولگا ونیزخایج گرگان وتالاب میانکاله رابه خطرافکنده است. خشک شدن این مناطق ، برانتشارریزگرد درهوای منطقه می افزاید. به نوشته ی نشریه ی " نیچر"(Nature) ، کاهش 9 تا18 متری سطح آب دریای خزر تاپایان قرن حاضر، ، به معنی سربرآوردن فلاتهای پهناور اززیرآب درشمال وجنوب می باشد وخلیج " قره بغاز" درشرق خزر نیزکاملاً ازعرصه ی نقشه پاک خواهد شد. بدین ترتیب ، دریای خزر 23 تا 34 درصد کوچک خواهد شد.(4)
تداوم کاهش آب خزر ، بویژه برای بخش شمالی این دریاچه خطرناک است زیرا عمق آب دراین منطقه ، فقط 5 متراست. اگرترازمنفی فعلی میان تبخیر- بارندگی حفظ شود. بسیاری ازمناطق شمالی خزر تا 75 سال آینده خشک خواهند شد. اما مدلسازیهای آماری ، داستان دیگری راحکایت می کنند. براین اساس ، برسطح آب دریای خزر تاسال 2075 حدود73/85 سانتیمتر وتاسال 2100 حدود 71/162 سانتیمتر افزوده خواهد شد. معهذا تفاوت نتایج این تحقیقات نشان می دهد که نوسانات سطح آب خزر ، ازیک الگوی منظم وقابل پیش بینی تبعیت نمی کند. اما تحقیقات انجام شده درخلیج " قره بغاز " که دربخش شرقی دریای خزر واقع است ، نشان می دهد که نوسانات سطح آب دراین دریا ، ازیک الگوی ادواری تبعیت می کند که تحت تاثیر جریانات آبی اقیانوس اطلس شمالی مانند جریان " ال نینو" (EL Nino) قراردارد. صرفنظرازتفاوت فاحش این پیش بینی ها ، آنچه مسلم است اینکه تغییر سطح آب خزر ، تهدیدی جدّی برای مناطق پیرامونی این دریاست. اگرکاهش سطح آب دریا بیشترشود ،تنوع زیستی منحصربفرد این حوضه ی آبی به خطرمی افتد. همچنین افزایش بیشتردمای آب خزر ، به تغلیظ مواد غذائی موجود درآب وکاهش سطح اکسیژن آن منجرمی شود که برای حیات دریائی زیانباراست. بطورکلی ، تغییرات ناگهانی وقابل ملاحظه ی سطح آب خزر ، نه تنها پیامدهای زیست محیطی خطرناکی دارد بلکه ، خسارات اقتصادی واجتماعی سنگینی نیز برجای می گذارد که چه بسا جبران آنها درکوتاه مدت ممکن نباشد. اگرروسیه ، ورودی آب ولگا به خزر را به سطح دوسال قبل بازنگرداند ، بزرگترین دریاچه ی کره ی زمین درمعرض نابودی قرارخواهد گرفت. برای مقابله بااین فاجعه ی زیست محیطی، کشورهای ساحلی خزر باید بایکدیگر متحد شوند وسیاستهای جامع وهماهنگی را برای نجات خزر درپیش بگیرند که مهمترین آنها ، حفظ جریان آب بسوی خزر(بویژه ازطریق ولگا) می باشد. اما متاسفانه تاکنون این کشورها کارنامه ی موفقی دراین زمینه نداشته اند. 5 کشورساحلی خزر، هنوز نتوانسته اند پیرامون ترسیم "خط مبداء"(Baseline) به توافق برسند. خط مبداء ، یک خط فرضی درامتداد ساحل است که محدوده ی آبهای سرزمینی کشورهای ساحلی راتعیین می کند. این خط معمولاً ازپائین ترین حدّ جزر دریا ترسیم می شود.) . پیشروی ساحل درآب ، به معنی جلورفتن خط مبداء دردریاست که براساس آن ، سهم برخی کشورهای ساحلی ازآب دریا، بیشترمی شود.البته زمانی که دریا دوباره پسروی کند ، خط مبداء دیگرقابل تغییر نیست. تا حل نشدن مسئله ی خط مبداء ، هیچگونه پیشرفتی درمذاکرات کشورهای ساحلی خزر صورت نخواهد گرفت . برای آمادگی دربرابرتغییرات احتمالی آینده وجلوگیری ازتکرارسناریوی " آرال" ، علاوه بربه نتیجه رسیدن سریع این مذاکرات ، باید تحقیقات درباره ی خزر ، به روشهای ودرن تر وپیشرفته تر وبانگاهی بلند مدت به آینده ی این دریا ، صورت گیرد.(5)
زیرنویس
1)the Caspian sea level changes: causes and consequences , www.eurasian-research.org
2)is the Caspian sea the next Aral lake? , www.younghs.com
3)Decreasing water levels in the Caspian sea: causes and implications , www.cacianalyst.com
4)level of the Caspian sea , www.nature.com
5)Ecocide: Russian blamed for shriking Caspian sea , www.iranwire.com
کمک مالی به کارت بانکی شماره8732-9635-9973-6037